Αιθέρια έλαια κατά της βαρρόα

Νίκος Παππάς
Βιολόγος
Μελισσοκομική Επιθεώρηση
Όπως δημοσιεύθηκε στο τεύχος 259 Μάιος – Ιούνιος 2018 σελ 163-167

Η παρούσα εργασία παρουσιάστηκε στο 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Επαγγελματικής Μελισσοκομίας στα Ιωάννινα και περιλαμβάνεται και στα πρακτικά του συνεδρίου

Πολλά λέγονται και γράφονται σχετικά με τη χρήση των αιθέριων ελαίων στη μελισσοκομία, κάτι που είναι εύλογο διότι οι μελισσοκόμοι επιθυμούν να χρησιμοποιούν αποτελεσματικά φάρμακα κατά της βαρρόα και των άλλων ασθενειών των μελισσών, παράλληλα δε να μην ρυπαίνουν το μέλι και τα άλλα προϊόντα του μελισσιού. Μερικοί μελισσοκόμοι αναφέρουν ότι τα χρησιμοποιούν με επιτυχία κατά κάποιων ασθενειών, άλλοι αμφισβητούν το γεγονός.

Οι ερευνητές σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν ασχοληθεί με το θέμα και έχουν δημοσιεύσει τα αποτελέσματα των ερευνών τους ήδη από το 1990 και νωρίτερα. Έγιναν έρευνες στο εργαστήριο αλλά και στο ύπαιθρο και ενώ καθώς φαίνεται αρκετά αιθέρια έλαια είναι άκρως αποτελεσματικά κατά της βαρρόα στην πράξη δεν συμβαίνει το ίδιο, καθώς τα ίδια τα αιθέρια έλαια θανατώνουν και τις μέλισσες ή, λόγω της πτητικότητάς τους, δεν είναι εύκολη η διάχυσή τους στο μελίσσι και η επαφή τους με την βαρρόα.
Θα παρουσιάσουμε τα μέχρι τώρα πειράματα που έχουν γίνει στην Ελλάδα και στο εξωτερικό σχετικά με τη χρήση των αιθέριων ελαίων κατά της βαρρόα και θα γίνει σύντομη αναφορά στη χρήση τους στη γεωργία γενικότερα.

Τα αιθέρια έλαια στη μελισσοκομία
Δοκιμάστηκαν πάνω από 150 αιθέρια έλαια κατά της βαρρόα. Δοκιμάστηκαν διάφοροι τρόποι χρήσης των, όπως η διάλυσή τους σε ακετόνη και ψέκασμα των μολυσμένων μελισσών, διοχέτευση των ατμών των αιθέριων ελαίων ή η ενστάλαξή τους πάνω στις μέλισσες. Ως καλύτερη μέθοδος αποδείχθηκε η παθητική εξάτμιση, η οποία και εφαρμόστηκε στα περεταίρω πειράματα.

Οι δοκιμές, έγιναν πρώτα στο εργαστήριο από τον Hoppe το 1990, ο οποίος τοποθέτησε μέλισσες σε ειδικά κλουβάκια οι οποίες έφεραν επάνω τους βαρρόα. Διοχέτευσε στη συνέχεια ατμούς από διάφορα αιθέρια έλαια (παθητική εξάτμιση) και κατέγραψε την θανατηφόρο δράση τους στις βαρρόα αλλά και στις μέλισσες. Από τα 55 αιθέρια έλαια που εξέτασε τα 25 ήταν αποτελεσματικές όσον αφορά στη θανάτωση των βαρρόα σε ποσοστό πάνω από το 95% σε διάστημα τριών ημερών.

Παράλληλα διαπιστώθηκε ότι μόνο 9 από τα 25 αιθέρια έλαια θανάτωσαν κάτω του 10% των μελισσών. Το ποσοστό αυτό (10%) κρίνεται, από εμάς, υπερβολικά υψηλό αν σκεφθεί κανείς ότι από ένα μελίσσι δυναμικότητας 10 πλαισίων, δηλ 17.500- 20.000 μελισσών, θα πεθάνουν λόγω της επέμβασης 1.750 με 2.000 μέλισσες. Σημειώνουμε ότι αποδεκτό όριο είναι ο αριθμός αυτός να είναι κάτω των 150 μελισσών.

Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των ερευνών του Hoppe. Φαίνεται καθαρά ότι ενώ η αποτελεσματικότητα για πολλά αιθέρια έλαια είναι άριστη και ότι ο ανασταλτικός παράγοντας είναι ότι θανατώνονται και πάρα πολλές μέλισσες μέχρι και 100% π.χ. στο σκόρδο και το κρεμμύδι, 92 και 95% στο θυμαρέλαιο και βερμούτ αντίστοιχα, ή 87% από το αιθέριο έλαιο της ρίγανης. Κατά την άποψή μας το ανεκτό ποσοστό θανάτωσης μελισσών δεν πρέπει να υπερβαίνει το 0,8% με 1% των μελισσών.

Η θανάτωση των μελισσών έχει άμεση σχέση με την δόση, η οποία εξαρτάται από την εξάτμισή του κάτι που δεν είναι εύκολο να ελεγχθεί όταν αυτό συμβαίνει στο μελίσσι. Έχει βρεθεί για παράδειγμα ότι το γαρυφαλέλαιο σε χαμηλή δοσολογία είναι αποτελεσματικό κατά της βαρρόα χωρίς να προκαλεί υψηλό αριθμό θανάτων στις μέλισσες. Όμως αν ανέβει η πυκνότητά του τότε ανέρχεται σημαντικά και ο αριθμός των θανάτων των μελισσών. Συνεπώς το έλαιο του γαρυφάλλου δεν είναι το καταλληλότερο κατά της βαρρόα.

Πίνακας 1: Αιθέρια έλαια που δοκιμάστηκαν κατά της βαρρόα. Θάνατοι που προκάλεσαν στις βαρρόα αλλά και στις μέλισσες μετά από τρεις μέρες (από Hoppe 1990).

Άλλο ένα πρόβλημα στη χρήση των αιθέριων ελαίων είναι ότι σε πολλά από αυτά δρουν μόνο κάποιες από τις πολλές ουσίες από τις οποίες αποτελούνται. Π.χ. η θυμόλη από το θυμαρέλαιο. Για να είναι αποτελεσματικό πρέπει και η ποσότητα της θυμόλης στο συγκεκριμένο έλαιο να είναι σταθερή και σε κάποιο ποσοστό. Όμως έχει βρεθεί ότι η περιεκτικότητά της κυμαίνεται από 5 έως 40%. Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι είναι προτιμότερο να εργάζεται κανείς με μεμονωμένα δραστικά συστατικά όπως π.χ. η θυμόλη. Το ίδιο συμβαίνει και με την μενθόλη, ένα συστατικό (30-40%) του αιθέριου ελαίου της μέντας, το οποίο ήδη από την δεκαετία του ΄80 χρησιμοποιείται στην Αμερική κατά της τραχειακής ακαρίασης.

Και στην Ελλάδα (Σκουλά M., Σελλιανάκης B., Δασκαλάκης Γ., Μιχαλάκης Σ.) (2002), όπως και αλλού, διαπιστώθηκε ότι ενώ στο εργαστήριο η θανάτωση των βαρρόα επιτυγχάνεται σε αξιόλογα επίπεδα δεν συμβαίνει το ίδιο όταν η εφαρμογή γίνεται στο ύπαιθρο στις κυψέλες με κανονικά μελίσσια. Έτσι βρέθηκε ότι:

Οι ερευνητές συμπεραίνουν ότι ο γόνος που υπήρχε στα μελίσσια έπαιξε αρνητικό ρόλο καθώς και η κακή διάχυση των ατμών του αιθέριου ελαίου στο μελίσσι. Συμφωνούμε με το δεύτερο όχι όμως με το πρώτο διότι στο συγκεκριμένο πείραμα τα σκευάσματα που χρησιμοποιήθηκαν παρέμειναν 30 ημέρες στο μελίσσι, συνεπώς όλες οι βαρρόα που ήταν στο γόνο μεταφέρθηκαν πάνω σε μέλισσες και λογικά ήταν σε θέση να έρθουν σε επαφή με το φάρμακο και να θανατωθούν. Φαίνεται λοιπόν ότι τα αιθέρια έλαια δεν έφτασαν μέχρι εκεί. Αυτό είναι και το πραγματικό πρόβλημα χρήσης των αιθέριων ελαίων.

Οι Ν. Μπακανδρίτσος Γ. Παπαδούλης και Π. Λώλος (1999) χρησιμοποίησαν τις φυσικές ουσίες Θυμόλη, Μενθόλη, Ευκαλυπτέλαιο και Citronela σε διάφορες αναλογίες και κατέληξαν ότι η αναλογία: θυμόλη 15 γραμ., μενθόλη 1 γραμ., ευκαλεπέλαιο 3 ml και Citronela 1 ml είχε την καλύτερη αποτελεσματικότητα με 76,4%.

Περεταίρω αύξηση των ουσιών αυτών οδήγησε σε υψηλές απώλειες μελισσών και δεν συνιστάται.
Οι Ν. Μπακανδρίτσος, Ι. Παπαναστασίου και Γ. Παπαδόπουλος (2002), δοκιμάζουν την θυμόλη σε μελίσσια δυναμικότητας 10 πλαισίων. Παρακάτω οι τρόποι επέμβασης και η αντίστοιχη αποτελεσματικότητα:

Θυμόλη (15 γρ.) κρυσταλλική με αποτελεσματικότητα 91,55
Θυμόλη (15 γρ.) σε GEL το οποίο παρασκεύασαν οι ίδιοι και 0,3 ml γαρυφαλέλαιο με αποτελεσματικότητα 89,4%
Θυμόλη (15 γρ.) σε 2 γραμ βαζελίνη με αποτελεσματικότητα 85,5%.

Οι ερευνητές αναφέρουν ότι σε χαμηλές θερμοκρασίες τα ίδια σκευάσματα δεν έδωσαν καλά αποτελέσματα, χωρίς ωστόσο να προσδιορίζουν επακριβώς το εύρος των θερμοκρασιών στο οποίο εργάστηκαν.
Οι προσπάθειες που έγιναν με αιθέρια έλαια παρουσιάζουν δύο προβλήματα:

Ότι τα αιθέρια έλαια δεν έχουν την ίδια πάντα χημική σύσταση και ως εκ τούτου σταθερή αποτελεσματικότητα π.χ. η θυμόλη στο θυμαρέλαιο κυμαίνεται μεταξύ 5 και 40%.
Η διάχυση των ατμών του αιθέριου ελαίου μέσα στην κυψέλη δεν είναι πάντα επιτυχής.

Για τους λόγους αυτούς οι εταιρείες στράφηκαν προς μεμονωμένες δραστικές ουσίες. Τελικά στην Ευρώπη η μόνη δραστική ουσία που χρησιμοποιείται είναι η θυμόλη.

-Ήδη από το 1992 κυκλοφορεί στην αγορά το παρασκεύασμα Api Leif Var από την ιταλική εταιρεία Chemicals LAIF, με δραστικές ουσίες: θυμόλη 74,08 % μενθόλη 3,7%, καμφορά 3,7% και ευκαλυπτέλαιο 16% εμποτισμένα σε μια πλάκα από βερμικουλίτη. Είναι κατάλληλο για καλοκαιρινή χρήση. Με παθητική εξάτμιση των ουσιών στην κυψέλη έρχονται σε επαφή με τις μέλισσες και τις βαρρόα και επιφέρουν τον θάνατό τους. Η θερμοκρασία απαιτείται να είναι τουλάχιστον 18^ο C, και να μην υπερβαίνει τους 27-30^ο C, διότι προκαλούνται αυξημένοι θάνατοι μελισσών.

–Apiguard είναι ένα άλλο σκεύασμα με βάση την θυμόλη από την εταιρεία Vita Europe Ltd.
Σε μικρά πλαστικά κυπελάκια τα οποία είναι γεμάτα με ένα Gel το οποίο περιέχει θυμόλη. Εξάτμιση της θυμόλης ρυθμίζεται με το Gel. Όσο οι θερμοκρασίες ανεβαίνουν τόσο πιο γρήγορη γίνεται και εξάτμιση της θυμόλης όμως παράλληλα η συγκράτησή της από το Gel γίνεται περισσότερο αποτελεσματική κι έτσι ελέγχεται η ροή της στον αέρα. Κατώτατη θερμοκρασία 15^ο C και όχι πάνω από 27-30^ο C.
Διάρκεια επέμβασης 4-6 εβδομάδες.

–Thymovar είναι το τρίτο παρασκεύασμα με δραστική ουσία τη θυμόλη. Περιέχει 15 γραμμάρια θυμόλη εμποτισμένο σε υλικό από κυτταρίνη.
Θερμοκρασία περιβάλλοντος 15^ο C η κατώτερη και 27-30 η ανώτερη.

–Exomite pro είναι ένα παρασκεύασμα από την Αγγλία. Δραστική ουσία θυμόλη αναμειγμένη σε σκόνη και σε περιεκτικότητα 6%. Ένα φακελάκι 20 γραμμαρίων αρκεί για ένα μελίσσι 10 πλαισίων. Σύμφωνα με την ανακοίνωση (Γκόρας κ.ά 2015) η αποτελεσματικότητα ήταν σε πείραμα που έγινε στο Εργαστήριο Μελισσοκομίας του Α.Π.Θ. ήταν 64,5%.
-Οι ίδιοι ερευνητές δοκίμασαν και την θυμόλη διαλυμένη σε οινόπνευμα: 15 γραμ θυμόλης διαλύονται σε 15 ml οινοπνεύματος. 3,5 ml του διαλύματος τοποθετείται σε Wettex διαστάσεων 10X5 εκατοστών. Για κάθε εφαρμογή απαιτούνται δύο τέτοια σφουγγαράκια (συνολικά 7 ml). Εφαρμογή μία φορά την εβδομάδα για 3 με 4 φορές. Η αποτελεσματικότητα ήταν 43,9 %.
Παρατηρούμε ότι η αποτελεσματικότητα της θυμόλης με αυτά τα ιδιοσκευάσματα δεν είναι πολύ υψηλή. Το γεγονός επισημαίνεται από τους ερευνητές οι οποίοι στην εισαγωγή τους λένε ότι οι μελισσοκόμοι πρέπει να έχουν υπόψη τους ότι

η αποτελεσματικότητα της θυμόλης είναι γύρω στο 50% και
η θυμόλη πρέπει να εφαρμόζεται όταν οι θερμοκρασία περιβάλλοντος είναι μεταξύ 15 – 25^ο C. Δηλαδή πρέπει να βλέπουμε με επιφύλαξη όταν αναφέρεται εφαρμογή σκευασμάτων θυμόλης στους 27 και 30^ο C.

-Η θυμόλη χρησιμοποιήθηκε, μαζί με άχνη ζάχαρη σε ποσοστό 5%, (Μιχαλακοπούλου κ.ά. 2014) κατά της βαρρόα με αποτελεσματικότητα 22% με όρια 11-47%. Ο λόγος ανάμειξης γίνεται μόνο ώστε να θανατώνονται οι -βαρρόα που η άχνη αποκολλά από τις μέλισσες.
– Μια ιδιοσκευή είναι και το Thymolrahmen (=πλαίσιο θυμόλης) που επικράτησε στη Γερμανία. Πρόκειται για ένα κανονικό πλαίσιο κηρήθρας το οποίο στο επάνω τέταρτο φέρει μια θήκη στην οποία τοποθετείται ποσότητα κρυσταλλικής θυμόλης.
Από το 1984 ήδη πολλές είναι οι δοκιμές που έγιναν με κρυσταλλική θυμόλη με διάφορους τρόπους και στο εξωτερικό με αποτελεσματικότητα από 66%, σε μία περίπτωση, μέχρι 97,8%.

Υπολείμματα αιθέριων ελαίων στο μέλι
Τα περισσότερα αιθέρια έλαια θεωρούνται ακίνδυνα για την υγεία των καταναλωτών. Η αρμόδια ευρωπαϊκή υπηρεσία ΕΜΕΑ (European Agency for Medical Products) δεν έχει ορίσει ανώτατα όρια. Όμως μπορούν τα αιθέρια έλαια ή μεμονωμένα συστατικά αυτών να αλλοιώσουν τη γεύση του μελιού. Ενώ τα περισσότερα συστατικά είναι πολύ πτητικά και φεύγουν στην ατμόσφαιρα πολύ γρήγορα εκτός από την θυμόλη. Η θυμόλη μάλιστα βρίσκεται και σε μερικά μέλια όπως θυμαριού σε υψηλά ποσοστά. Μόνο στην Ελβετία έχουν καθοριστεί ανώτατα όρια περιεκτικότητας θυμόλης στο μέλι στα 800 ppb, λίγο πάνω από την περιεκτικότητα των 700 ppb που διαπιστώθηκαν σε μέλια φλαμουριάς.
Σημειώνεται ότι η επιτρεπόμενη περιεκτικότητα θυμόλης ως πρόσθετο στα τρόφιμα ανέρχεται στα 50.000 ppb.
Σε ένα τέστ που έγινε βρέθηκε ότι γευσιογνώστες αντιλήφθηκαν την γεύση της θυμόλης στα 1300 ppb ενώ απλοί καταναλωτές το αντιλήφθηκαν στα 1500 ppb.
Συνεπώς δεν πρέπει να παραμένουν σκευάσματα θυμόλης που τυχών χρησιμοποιηθούν εναντίον της βαρρόα κατά την συλλογή νέκταρος ή μελιτωμάτων από τις μέλισσες.
Υπολείμματα θυμόλης στο κερί
Διαπιστώθηκε από αναλύσεις κεριού που έγιναν στην Ελβετία περιεκτικότητα θυμόλης στο κερί μέχρι 600 ppb. Η θυμόλη όμως εξατμίζεται και φεύγει από το μελίσσι λόγω των θερμοκρασιών που επικρατούν στην κυψέλη. Έχει αποδειχθεί από συνεχείς μετρήσεις ότι και κατόπιν πολυετούς χρήσης θυμόλης δεν παρατηρείται υπερσυσσώρευση της ουσίας στο κερί.
Επίλογος
Τα αιθέρια έλαια αποδεικνύονται αποτελεσματικά κατά της βαρρόα, όμως παράλληλα θανατώνουν και τις μέλισσες.
Επειδή η αποτελεσματικότητα εξαρτάται από κάποιες συγκεκριμένες ουσίες που περιέχονται σ΄ αυτά και η ποσοτική τους παρουσία δεν είναι σταθερή καθιστά και τα αιθέρια έλαια αναξιόπιστα. Το γεγονός αυτό υποχρεώνει τους ερευνητές να εργάζονται με μεμονωμένες ουσίες όπως π.χ. θυμόλη και μενθόλη.
Αν κανείς επιθυμεί την χρήση αιθέριων ελαίων θα πρέπει να διενεργούνται πριν από κάθε εφαρμογή ποσοτικές και ποιοτικές αναλύσεις και πειράματα ως προς την αποτελεσματικότητα της κάθε παρτίδας.
Δυσκολία διαπιστώθηκε επίσης ως προς την διάχυση των αιθέριων ελαίων στο μελίσσι ώστε να έρχονται σε επαφή με τις μέλισσες και της βαρρόα. Εκεί πρέπει να γίνει έρευνα ως προς την τεχνική π.χ. αν είναι δυνατό μέσω του ομιχλοποιητή να λυθεί το πρόβλημα αυτό ή με κάποιον άλλο τρόπο.
Τα αιθέρια έλαια είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν κατά του κηρόσκωρου στην αποθήκη, καθώς δεν υφίσταται ο κίνδυνος θανάτωσης των μελισσών και παράλληλα βρέθηκαν αποτελεσματικά κατά των λεπιδοπτέρων.

Βιβλιογραφία
*Gunnar Samuelson 1996, Φαρμακευτικά προϊόντα φυσικής προέλευσης. Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Κρήτης
Imdorf A. Blumer–Meyere P. Schweitzerisches Zentrum fuer Bieneforschung
Gisbert Zimmermann (2012), Wirkung und Anwendungsmoegligkeiten Aetherischer Oele im Pflanzenschutz: Eine Uebersicht. Journal fuer Kulturpflanzen. 64 (1) 1-19.
Μπακανδρίτσος Ν, ΠαπαδούληςΓ, Λώλος Π. (1999). Αντιμετώπιση της βαρρόα με φυσικές ουσίες. Πρακτικά 4^ο Πανελλήνιο Μελισσοκομικό Συνέδριο (225-235).
Σκουλά Μ. Σελλαινάκης Β, Δακαλάκης Γ, Μιχελάκης Σ. (2002) Αντιμετώπιση της βαρροϊκής ακαρίασης των μελισσών με αιθέρια έλαια και αρωματικά φυτά της ελληνικής χλωρίδας. Πρακτικά 1^ο Επιστημονικό Συνέδριο Μελισσοκομίας –Σηροτροφίας, Αθήνα, (439-449).
Μιχαλοπούλου Θ. κ.ά (2014), Αντιμετώπιση της βαρροϊκής ακαρίασης με φυσικά μέσα και γενόσιμα φάρμακα. Πρακτικά 4^ο Πανελλήνιο Επιστημονικό Μελισσοκομικό Συνέδριο Μελισσοκομίας, (44-57).
Γκόρας Γ, κ.ά. (2015), Νεότερα στοιχεία για την αντιμετώπιση της βαρρόα και των ιώσεων των μελισσών. Πρακτικά 1^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Επαγγελματικής Μελισσοκομίας, (67-77).

Πηγή Περιοδικό Μελισσοκομική Επιθεώρηση