Μελισσόσφαιρα - Ασφαλές ξεχειμώνιασμα με σωστούς χειρισμούς!

Ο χειμώνας και τα πρώτα κρύα ήρθαν συνάδελφοι και οι μελισσούλες μας έχουν δημιουργήσει την γνωστή σε όλους μας μελισσόσφαιρα. Είναι μια διαδικασία κατά την οποία οι μέλισσες γίνονται μια ζεστή - θερμαινόμενη μπάλα , όπου στο κέντρο της βρίσκεται και προστατεύεται η Μεγαλειοτάτη - βασίλισσα!!!

Οι μέλισσες τον χειμώνα μπαίνουν σε μια κατάσταση ήμι-χειμέριας νάρκης προκειμένου να αντεπεξέλθουν στις αντίξοες συνθήκες και το κρύο. Είναι κάτι που ακολουθούν πιστά εδώ και εκατομμύρια χρόνια και όσο και αν σας φαίνεται παράξενο, ρόλο σε αυτή τη διαδικασία παίζουμε και  εμείς οι μελισσοκόμοι.

Όπως όλοι γνωρίζουμε, τώρα το χειμώνα οι μέλισσες των σμηνών μας συμπτύσσονται κάπου στο κέντρο της κυψέλης, γύρω από τη μάνα-βασίλισσα τους και τον γόνο, εφ όσον υπάρχει. Τη σύμπτυξη αυτή την ονομάζουμε μελισσόσφαιρα και με την αναλυτική παρουσίαση αυτού του φαινομένου θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο, προσπαθώντας να το εξηγήσουμε όσο πιο απλά  και περιεκτικά μπορούμε.

Πριν όμως να μιλήσουμε για τη δημιουργία της μελισσόσφαιρας, θεωρούμε απόλυτα απαραίτητο να ασχοληθούμε προηγουμένως με ένα άλλο φαινόμενο, πολύ  πιο γενικό και πιο σπουδαίο, που παρατηρείται όχι  μόνο στους ζωντανούς οργανισμούς, μα και σε πολλές... συσκευές της σύγχρονης τεχνολογίας. Αναφερόμαστε στην ομοιόσταση και με αυτή θα ασχοληθούμε ευθύς αμέσως, αφού η κατανόησή της θα μας βοηθήσει στη συνέχεια να μπούμε στην έννοια της μελισσόσφαιρας.

 Όπως ήδη αναφέραμε, υπάρχουν αρκετές συσκευές (ηλεκτρικές κυρίως) που μπορούν να ρυθμίζουν με τρόπο αυτόματο την θερμοκρασία τους, διατηρώντας την σχεδόν σταθερή, η για να γίνουμε περισσότερο ακριβείς, διατηρώντας την διακύμανσή της σε απόλυτα ελεγχόμενα επίπεδα.

Ένα παράδειγμα της «τεχνητής ομοιόστασης», είναι η ηλεκτρική εστία ή το ηλεκτρικό «μάτι», όπως το ονομάζουμε οι περισσότεροι. 

Ας δούμε λοιπόν τι συμβαίνει με ένα ηλεκτρικό μάτι!

Εμείς, για παράδειγμα, ανοίγουμε το διακόπτη και τον ρυθμίζουμε στους 180ο C, για να βράσουμε λίγο νερό. Με το άνοιγμα του διακόπτη, ηλεκτροδοτείται η αντίσταση που βρίσκεται μέσα στο μάτι και έτσι αυτό αρχίζει να θερμαίνεται. Όταν η θερμοκρασία του ξεπεράσει ελαφρώς αυτό το όριο – για παράδειγμα πιάσει τους 181ο C - τότε επεμβαίνει ένας θερμοστάτης που υπάρχει στο σύστημα αυτό και διακόπτει την ηλεκτροδότηση. 

Αυτό έχει σαν φυσικό επακόλουθο να αρχίσει να κατεβαίνει η θερμοκρασία που έχει το μάτι και όταν αυτή κατέβει λίγο πιο κάτω από την αρχική μας ρύθμιση – για παράδειγμα στους 179ο C – τότε ο θερμοστάτης ξαναδίνει εντολή να περάσει και πάλι ηλεκτρικό ρεύμα μέσα από την αντίσταση για να ξαναρχίσει να ανεβαίνει και πάλι η θερμοκρασία που αναπτύσσεται πάνω στο μάτι. 

Αυτός ο κύκλος επαναλαμβάνεται συνεχώς και έτσι η θερμοκρασία στην επιφάνεια του ματιού παραμένει σχεδόν σταθερή - στα επίπεδα της ρύθμισης που έχουμε κάνει. Αυτό όλο το σύστημα που περιγράψαμε, έχει την ικανότητα να δουλεύει και να διατηρεί την θερμοκρασία πάνω στην επιφάνια του ματιού σταθερή, ανεξάρτητα από τις συνθήκες του περιβάλλοντος και από την θερμοκρασία που αυτό έχει, καταναλώνοντας όμως ηλεκτρική ενέργεια!

Παρόμοιους μηχανισμούς αυτόματης ρύθμισης της θερμοκρασίας τους έχουν και οι ζωντανοί οργανισμοί, μεταξύ των οποίων και εμείς οι άνθρωποι, όπως όλοι γνωρίζουμε.

Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «ομοιόσταση», για να λειτουργήσει χρειάζεται ενέργεια και δεν το συναντάμε μόνο στους αυτόνομους οργανισμούς, μα και σε όλα σχεδόν τα κοινωνικά έντομα, μεταξύ των οποίων ανήκουν και τα δικά μας τα μελίσσια.

Λόγω όμως της πολύ μικρής μάζας που έχουν οι μέλισσες, δεν θα μπορούσαν να πετύχουν τα αποτελέσματα της ομοιόστασης, ενεργώντας η κάθε μια ξεχωριστά.

Έτσι αυτό που δεν μπορεί να κάνει η κάθε μελισσούλα ξεχωριστά, το κάνουν όλες μαζί, μέσα από τον υπεροργανισμό που λέγεται μελίσσι. Εξ άλλου ένας από τους λόγους που εξέλιξαν την κοινωνία τους με αυτό τον τρόπο, ήταν και αυτός. Να μπορούν, όλες μαζί, να καταφέρνουν αυτό που η κάθε μια ξεχωριστά δεν θα μπορούσε!!! (Σ.Σ.  Μήπως αυτό αποτελεί ένα πολύ ισχυρό μήνυμα για εμάς τους ανθρώπους!)

Αφού ξεκαθαρίσαμε την έννοια της ομοιόστασης, ας πάμε να δούμε τι είναι και γιατί γίνεται η μελισσόσφαιρα.

Όταν πλησιάζει ο χειμώνας και η εξωτερική θερμοκρασία αρχίζει να πέφτει, το μελίσσι σαν ένας αυτόνομος οργανισμός, προσπαθεί να διατηρήσει τη θερμοκρασία της φωλιάς του σταθερή, ή σχεδόν σταθερή, όπως εξηγήσαμε πιο πάνω, προκειμένου οι μέλισσές του να επιβιώσουν – κάτω από τους 7-8ο C μια μοναχική μελισσούλα θα παγώσει και θα πεθάνει!

Για να το πετύχει αυτό, οι μέλισσες αρχίζουν να συμπτύσσονται σε μια μπάλα γύρω από τη μάνα βασίλισσα και τον γόνο που τυχόν υπάρχει. Όσο κατεβαίνει η εξωτερική θερμοκρασία, τόσο η μπάλα αυτή σφίγγει περισσότερο και αυτό γίνεται σταδιακά μέχρις ότου αυτή φτάσει στους  4ο-5οC κάτω από το μηδέν! 

Από εκεί και κάτω οι μέλισσες δεν σφίγγουν περισσότερο τη σφαίρα που έχουν δημιουργήσει και αντί αυτού παράγουν επί πλέον θερμότητα αυξάνοντας τον ρυθμό των κινήσεων του σώματός τους. Γιατί, θα πρέπει να διευκρινήσουμε πως ο μόνος τρόπος που έχουν οι μέλισσες για να παράγουν θερμότητα είναι να κινούν ελαφρώς το σώμα τους, χρησιμοποιόντας σαν καύσιμη ύλη το μέλι ή τα υποκατάστατα αυτού, με τα οποία τα ταΐζουμε εμείς οι μελισσοκόμοι.  

Η μελισσόσφαιρα αρχίζει να δημιουργείται όταν η θερμοκρασία αρχίζει να κατεβαίνει κάτω από τους 15ο C περίπου και αρχίζει να συσφίγγεται όταν αυτή κατέβει ακόμα πιο χαμηλά για να φτάσει σε κάποιο όριο που δεν συσφίγγεται πάρα πέρα, όπως είπαμε. 

Θα πρέπει να διευκρινίσουμε πως θερμότητα με την κίνησή τους παράγουν μόνο οι μέλισσες που βρίσκονται στα εσωτερικά στρώματα της μελισσόσφαιρας, ενώ αυτές που βρίσκονται στα εξωτερικά στρώματα παίζουν τον ρόλο της μόνωσης. 

Με άλλα λόγια εμποδίζουν τη θερμότητα που, με τόσο κόπο, παράγουν  οι συναδέλφισες  τους, να χαθεί στο περιβάλλον. Όταν οι θερμοκρασίες είναι πολύ χαμηλές, τότε σε τακτά χρονικά διαστήματα οι εσωτερικές και οι εξωτερικές μέλισσες της μελισσόσφαιρας αλλάζουν ρόλους, για ευνόητους λόγους. Σε μια τέτοια περίπτωση οι εξωτερικές, έχουν το κεφάλι στραμμένο στο κέντρο της μελισσόσφαιρας, αφήνοντας εκτεθειμένο στην παγωνιά το υπόλοιπο κορμί τους. 

Κάτι άλλο που πρέπει ακόμα να αναφέρουμε, είναι πως μέσα στη μελισσόσφαιρα υπάρχουν πάντα εσωτερικοί διάδρομοι για την κυκλοφορία των μελισσών – δεν πρέπει να ξεχνάμε πως όλο αυτό το σύστημα χρειάζεται καύσιμη ύλη, όπως είπαμε, και επομένως κάποιος πρέπει να την μεταφέρει! Ακόμα μη μας διαφεύγει το γεγονός πως οι μέλισσες πρέπει να κάνουν την ανάγκη τους, όπότε βρουν την ευκαιρία για κάτι τέτοιο.

Ένα άλλο σημαντικό θέμα που θα πρέπει να διευκρινίσουμε είναι πως οι θερμοκρασίες που πετυχαίνουν τα μελίσσια με αυτό τον τρόπο δεν είναι πάντα ίδιες και πως αυτές διαφέρουν ανάλογα με την περίπτωση. Αν δεν έχουν γόνο το εσωτερικό της μελισσόσφαιρας διατηρείται γύρω στους 20ο C, ενώ αν υπάρχει γόνος γύρω στους 35ο C.

Ένα πρώτο συμπέρασμα που μπορούμε να βγάλουμε από όλα αυτά, είναι πως το φαινόμενο της μελισσόσφαιρας είναι μια σοφή επιλογή που έχουν κάνει οι κοινωνίες των μελισσών για να πετυχαίνουν τις συνθήκες της ομοιόστασης και να καταφέρνουν έτσι να επιβιώνουν και σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες. 

Ένα δεύτερο, ακόμα πιο σπουδαίο, συμπέρασμα που μπορούμε μα βγάλουμε, είναι πως εμείς οι μελισσοκόμοι παίζουμε πλέον πρωτεύοντα ρόλο στην επιτυχία ή όχι αυτής της προσπάθειας των μελισσών για επιβίωση, μέσω των σωστών χειρισμών διαχείμασης και της κατάλληλης και αρκετής τροφής που αφήνουμε στα μελίσσια μας, για να μπορέσουν αντεπεξέλθουν στο δύσκολο αυτό έργο τους.

Κλείνοντας το άρθρο μας αυτό, θα πρέπει να σας αποκαλύψουμε πως η ομοιόσταση δουλεύει και «ανάποδα», με την έννοια πως κάποιο σύστημα προσπαθεί να διατηρήσει σταθερή την εσωτερική του  θερμοκρασία, όταν οι εξωτερικές θερμοκρασίες ανεβαίνουν!

Αυτό όμως είναι ένα άλλο κομμάτι που θα μας απασχολήσει το καλοκαίρι....

Επιμέλεια: Μανόλης Δερματης, ερευνητής μελισσοκόμος, συγγραφέας του βιβλίου "Η Ιστορία Μιας Βασίλισσας"

Ορεινή Μέλισσα