Είδη σφηκών στην Ελλάδα - Τρόποι αντιμετώπισης

Οι σφήκες (Hymenoptera:Vespidae) ως κοινωνικά έντομα, παρέχουν σημαντικές υπηρεσίες επικονίασης στα οικοσυστήματα, ενισχύοντας τη βιοποικιλότητα. Ταυτόχρονα πολλά είδη σφηκών ως αρπακτικά συμβάλλουν στον περιορισμό επιβλαβών ειδών εντόμων για τη γεωργία. Από την άλλη πλευρά όμως, προκαλούν μεγάλες ζημιές και στη χώρα μας, τόσο στη γεωργία (δενδροκομία, αμπελουργία), όσο και στη μελισσοκομία ως αρπακτικά της μέλισσας.

Εφόσον οι σφήκες στον Ελλαδικό χώρο δεν έχουν μελετηθεί με συστηματικό τρόπο, το Εργαστήριο Σηροτροφίας και Μελισσοκομίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών (Γ.Π.Α.) διερευνά τη βιοποικιλότητα των ειδών της σφήκας σε χωρική και χρονική διάσταση για την καλύτερη κατανόηση της οικολογίας και της βιολογίας της σε διάφορες περιοχές της χώρας σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Από το Μάιο του τρέχοντος έτους έχουν γίνει συλλήψεις διαφόρων ειδών σφήκας στην Ήπειρο, Πελοπόννησο, Νησιά του Αργοσαρωνικού και των Κυκλάδων, Εύβοια, Ικαρία και Αττική, Κρήτη κ.ά. Τα συλλεχθέντα έντομα αφού καρφιτσώθηκαν κατάλληλα, τοποθετήθηκαν σε εντομολογικά κουτιά και βρίσκονται στη διαδικασία ταυτοποίησης με τη χρήση κατάλληλων κλείδων από τη διεθνή βιβλιογραφία. 

Στο μελισσοκομείο του Γ.Π.Α. δοκιμάστηκαν διάφοροι τρόποι καταπολέμησης, δίνοντας έμφαση στη χρησιμοποίηση λιγότερο τοξικών ουσιών, χωρίς να είναι ελκυστικές για τη μέλισσα, όπως: ανάστροφη κυψέλη με τροφικά δολώματα και χρωματικές παγίδες με κόλλα και τροφικά δολώματα. Επίσης έγιναν δοκιμές για την προσέλκυση των σφηκών με χημικά δολώματα. Τα αποτελέσματα ήταν ενθαρρυντικά.

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ 

ΑΠΟ ΤΗ Vespa orientalis

Από την αρχαιότητα ακόμη οι μελισσοκόμοι είχαν αντιληφθεί τα μεγάλα προβλήματα που δημιουργεί στα μελίσσια η Vespa orientalis (ο “σκούρκος” ή “σερσένι” των μελισσοκόμων), ιδιαίτερα σε περιοχές με ξηροθερμικό κλίμα όπως αυτό πολλών νησιών, και άρχισαν να λαμβάνουν μέτρα για την προστασία τους. Από την Ελληνιστική εποχή (323 -146 π.Χ.), το αργότερο, στις Κυκλάδες, στην Πάρο συγκεκριμένα, μείωναν, κατά την περίοδο των επιθέσεων της εν λόγω σφήκας, τις διόδους των μελισσών στις πήλινες κυψέλες τους χρησιμοποιώντας πώματα που έφεραν πολλές μικρές οπές. Από τις οπές αυτές μπορούσαν φυσικά να διέλθουν οι μέλισσες ήταν ωστόσο πρακτικώς αδύνατη η είσοδος των σφηκών στις κυψέλες. Η εν λόγω πρακτική, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα, χρησιμοποιούνταν και από μελισσοκόμους της Αττικής κατά τη ρωμαϊκή τουλάχιστον περίοδο, όπως και από αυτούς της Κρήτης κατά τη ρωμαϊκή (146 π.Χ.- 330 μ.Χ.) και πρώιμη βυζαντινή (330 – 610 μ.Χ) εποχή. 

Κατά την παραδοσιακή άσκηση της μελισσοκομίας, όπως αυτή ασκούνταν έως πριν μισό περίπου αιώνα, οι μελισσοκόμοι, στις περιοχές που η Vespa orientalis δημιουργούσε μείζονα προβλήματα χρησιμοποιούσαν την ίδια ακριβώς μέθοδο, τη μείωση δηλαδή κατά την επίμαχη περίοδο των εισόδων των μελισσών. Η πρακτική αυτή εφαρμοζόταν σε πολλά από τα Κυκλαδονήσια, σε ορισμένα από τα Δωδεκάνησα, στα Κύθηρα, στη Μάλτα και σε περιοχές της νότιας Μικράς Ασίας. Η μείωση της εισόδου επιτυγχανόταν, εκτός από τη χρήση πωμάτων με μικρές οπές, και με άλλους τρόπους, όπως με την τοποθέτηση μεταλλικής σίτας, καλαμένιας θυρίδας, κτενιωτού σχήματος πέτρας κ.α. μπροστά στην είσοδο των διαφόρων τύπων κυψελών. Στη σύγχρονη εποχή οι μελισσοκόμοι χρησιμοποιούν επίσης μεθόδους μείωσης των διόδων των κυψελών για προστασία από τις σφήκες, πρωτίστως από τη Vespa orientalis (στη νότια Ελλάδα), με διαφόρων ειδών σίτες.

Πέραν ωστόσο από τη μείωση των διόδων λαμβάνονταν και άλλα μέτρα, τα οποία, επικουρικά, βοηθούσαν στην καλύτερη αντιμετώπιση του επικίνδυνου αυτού εχθρού των μελισσών

. Ο Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.) και ο Αιλιανός (175 – 235 μ.Χ.) αναφέρονται στα μέτρα που έπαιρναν οι μελισσοκόμοι της εποχής τους κατά των σφηκών. Ο δεύτερος μάλιστα περιγράφει λεπτομερειακώς την χρησιμοποιούμενη τότε σφηκοπαγίδα. Τις ίδιες ακριβώς μεθόδους χρησιμοποιούσαν και οι παραδοσιακοί μελισσοκόμοι 

Ίσως σήμερα, η εικόνα του κυκλαδίτη παραδοσιακού μελισσοκόμου να προσπαθεί, σε περιόδους έξαρσης των επιθέσεων της Vespa orientalis, με ένα κλαδί να απομακρύνει τις σφήκες από τις κυψέλες του να είναι για εμάς μια γραφική σκηνή, ωστόσο, άλλα μέτρα που ο  ίδιος έπαιρνε κατά των επιθετικών αυτών των εντόμων, όπως η καταστροφή των σφηκοφωλιών, η θανάτωση νωρίς την άνοιξη των βασιλισσών σφηκών και η χρήση σφηκοπαγίδων προτείνονται και ακολουθούνται από τους σύγχρονους συναδέλφους του. 

Στην εποχή μας βέβαια, χρησιμοποιούνται και άλλες πρακτικές όπως ανοιχτές παγίδες με δολώματα και ειδική κόλλα στις οποίες προσκολλούνται μέχρι θανάτου οι σφήκες και, δυστυχώς, οι φόλες με δηλητηριασμένα κρέατα και ψάρια που συνεχίζουν να διασπείρουν ορισμένοι, θανατώνοντας πέραν των σφηκών και  άλλα είδη ζώων.

Εργαστήριο Σηροτροφίας και Μελισσοκομίας, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, vespula@aua.gr, melissa@aua.gr - Γ. ΜαυροφρύδηςΑρχαιολόγος, Μελισσοκόμος